Park Narodowy Gór Stołowych (PNGS) znajduje się w południowej części województwa dolnośląskiego przy granicy z Republiką Czeską. Zajmuje on południowy fragment mezoregionu Gór Stołowych. Pod względem geograficznym należy on do makroregionu Sudetów Środkowych, będącego częścią podprowincji Sudetów z Przedgórzem Sudeckim, prowincji Masywu Czeskiego. Najwyżej położonym punktem PNGS jest forma skalna o nazwie „Fotel Pradziada” na Szczelińcu Wielkim (919 m n.p.m.). Najniższy punkt (ok. 395 m n.p.m.), znajduje się natomiast przy północno-wschodniej granicy Parku, u podnóża Krawędzi Radkowskiej i w dolinie jednego z prawych, bezimiennych dopływów Pośny.
Park Narodowy Gór Stołowych powstał 16 września 1993 roku na bazie istniejącego od 1981 roku Stołowogórskiego Parku Krajobrazowego. Powołano go przede wszystkim w celu ochrony przyrody nieożywionej, a w szczególności, jedynych w Polsce gór o budowie płytowej. Zajmuje on południową, najwyższą część Gór Stołowych. Dodatkową ochroną rezerwatową objęto w PNGS około 1,75 % jego obszaru (rezerwaty przyrody: „Szczeliniec Wielki” – 50,26 ha, „Błędne Skały” (dawniej „Dzikie Jamy”) – 21,14 ha oraz „Wielkie Torfowisko Batorowskie” (dawniej „Wielkie Jezioro”) – 39,53 ha). Jako ciekawostkę warto przytoczyć fakt, iż odkrycie uroków „skalnej rzeźby” zawdzięczamy XVIII. wiecznym, pruskim budowniczym fortyfikacji, którzy Góry Stołowe, w tym Szczeliniec Wielki, chcieli zamienić w ciąg fortyfikacji. Już w 1790 roku minerzy pruscy wysadzili wiele skałek m.in. na Szczelińcu oraz zasypali szereg istniejących tam szczelin. Dopiero wizyta króla Prus Fryderyka Wilhelma II, a później wielu innych osobistości np. J.W. Goethego sprawiły, że zwrócono uwagę na unikatowy charakter istniejących tu formacji skalnych i zrezygnowano z dalszych prac przy fortyfikacjach.
Jeszcze w czasach historycznych, całe Góry Stołowe porastał głównie dolnoreglowy bór świerkowo-jodłowy oraz kwaśna buczyna sudecka, a lokalnie – jaworzyna górska. Dziś, także ogromny odsetek ich powierzchni zajmują bory (91 % powierzchni PNGS – prawie 58 km2). Są to jednak, niemal w całości, drzewostany sztuczne. Dominują zdecydowanie jednowiekowe bory świerkowe (40-80 lat) – 85 % powierzchni zalesionej. Tylko w niżej położonych częściach PNGS znaleźć można bardziej zróżnicowany drzewostan z domieszką buka, jawora, modrzewia, brzozy i jodły, zaś w szczytowych partiach gór pojawiają się też reliktowe, suboceaniczne bory sosnowe (świeże i suche) – np. na Szczelińcu Małym.
Podstawową osobliwością przyrodniczą Parku są różnej wielkości i genezy formy skalne. Ochrona tych form (m.in.: ścian, urwisk, skałek, grzybów itd.), polega jednak nie tylko na zapobieganiu ich dewastacji (np. uszkodzeniom mechanicznym), ale także, a może przede wszystkim, na ochronie bardzo specyficznych ekosystemów wykształconych dzięki ich istnieniu. Jednym z podstawowych celów ochrony przyrody w PNGS jest też, zachowanie, a jeśli to tylko możliwe, odbudowa naturalnego systemu krążenia wody. Jest to realizowane poprzez sukcesywne eliminowanie obiektów przyśpieszających jej drenaż oraz przebudowę drzewostanów do stanu zgodnego z naturalnym.
Aby skutecznie chronić przyrodę na terenie PNGS i nie dopuścić do przenikania niekorzystnych oddziaływań spoza jego terenu utworzono dodatkowo strefę ochronną (otulinę) o powierzchni ponad 105 km2. Nie zmienia to jednak faktu, iż nadal w obrębie granic Parku znajdują się dwie enklawy wyłączone spod jego jurysdykcji (rejon Karłowa i Kamieniołom w Radkowie), a wody powierzchniowe i podziemne dobywane są na terenie Parku w licznych ujęciach.
Ochroną przyrody objęta jest również czeska część masywu Gór Stołowych, znajdująca się na tzw. Obszarze Chronionego Krajobrazu „Broumovsko” (CHKO – forma ochrony zbliżona pod względem rygorów do polskich parków krajobrazowych). Obszar ten zajmuje powierzchnię około ok. 410 km2, a utworzono go w 1991 roku. W jego ramach najwyższą ochroną (tzw. strefa I) objęto 8,5 % powierzchni, tworząc narodowe rezerwaty przyrody (Adrszpasko-Teplickie Skały, Broumowskie Ściany) oraz rezerwaty przyrody (np. Ostasz), a także inne formy ochrony np. pomniki przyrody. Na tych terenach przyroda podlega ścisłej ochronie, a w ich pobliżu zabronione jest: budownictwo, górnictwo, zmiany warunków krążenia wody oraz inne działania powodujące zmiany w środowisku.
WYBRANE OBIEKTY WODNE PNGS
1. Wodospady Pośny.
Położone na Pośnej, powyżej Drogi Stu Zakrętów, wodospady składają się z kilku kaskad i grup bystrzy wykształconych w obrębie północno-wschodniego progu brzeżnego (Krawędź Radkowska). Przed II wojną światową wybudowano tu gospodę dla turystów podążających z Radkowa na Szczeliniec Wielki. Dodatkową atrakcję zapewniały zastawki, podnoszone po wniesieniu opłat przez turystów, podpiętrzające wodę w potoku i zwiększające ilość spadającej z progów wody. Funkcjonowała tu również, widoczna na starych fotografiach, fontanna. W okresie powojennym obiekty te rozebrano, a dolina potoku została zdrenowana w celu budowy i eksploatacji ujęcia wód dla Radkowa. Obecnie wodospady funkcjonują tylko okresowo w czasie wysokich stanów wód. Do wodospadów najłatwiej dotrzeć niebieskim szlakiem ze Szczelińca Wielkiego lub z rejonu Zbiornika Radkowskiego.
2. Czerwona Woda.
Najdłuższy i największy ciek Parku Narodowego Gór Stołowych. Jest ona lewostronnym dopływem KamiennegoPotoku. Struga bierze swój początek z niewielkich wypływów wód podziemnych u podnóża Lisiego Grzbietu. Na terenie Parku jego spadek jest niewielki, gdyż płynie on po powierzchni zrównania, nawiązując swym biegiem do głównego uskoku tektonicznego Gór Stołowych. Na odcinku tym rzeka nie przyjmuje żadnych lewostronnych dopływów, natomiast wiele jest tu krótkich dopływów prawostronnych. Odwadniają one liczne mokradła źródliskowe funkcjonujące u podnóża lisiego Grzbietu, Białych Skał i Skalnej Furty. Wypływając z Parku, w okolicy Batorowa, Czerwona Woda tworzy malowniczy wodospad składający się z kilku kaskad. Swą nazwę potok zawdzięcza brunatno-czerwonemu kolorowi wody, pochodzącemu od związków humusowych wypłukiwanych z torfowisk. Dolinę Czerwonej Wody można w granicach Parku przemierzyć Kręgielnym Traktem (dozwolony niestety ruch samochodowy) lub Praskim Traktem (pieszo bądź rowerem).
3. Wielkie Torfowisko Batorowskie.
Objęte ochroną rezerwatową torfowisko wysokie, znajduje się w dolinie Czerwonej Wody przy Kręgielnym Trakcie, łączącym Batorów z Karłowem. Rezerwat utworzono tu już w 1938 roku. Po wojnie odtworzono go ponownie w roku 1958 (pow. 39,53 ha). W wyniku prowadzenia intensywnej gospodarki leśnej w XIX i na początku XX wieku teren został zdrenowany, a torfowisko w znacznym stopniu przesuszone i zdegradowane. Dziś, najbardziej wilgotną i najlepiej zachowaną jego część centralną zajmują płaty boru świerkowego rosnącego na torfie z drzewiastą formą sosny błotnej, turzycą siwą i torfowcem. Otoczenie stanowi dolnoreglowy bór świerkowy naturalny i pochodzący z nasadzeń. Mimo wielu zabiegów ekosystem torfowiskowy odradza się tu bardzo powoli i nadal trudno tu spotkać zespoły roślinne typowe dla tego rodzaju obiektów np. turzyce, rosiczki. Przez rezerwat nie prowadzi żaden szlak turystyczny. Jedynie jego południowo wschodnim skrajem, wzdłuż leśnej drogi, wiedzie żółty szlak łączący Duszniki Zdrój z Karłowem.
4. Sawanna Łężycka.
Tak nazywany jest kompleks podmokłych łąk znajdujący się u podnóża Narożnika i przy drodze z Dusznik Zdroju do Karłowa. Swą nazwę łąki te zawdzięczają podobieństwu do prawdziwej, afrykańskiej sawanny. Wynika ono z występowania luźno rozrzuconych ostańców piaskowcowych (Skałki Łężyckie) oraz drzew o parasolowatych koronach. Na podłożu ze słaboprzepuszczalnych margli wykształciły się antropogeniczne zbiorowiska łąk bagiennych. Występują tu rzadkie gatunki roślin, a wśród nich najbardziej charakterystyczny – pełnik europejski. Wiosną, w okresie kwitnienia, łąki pokrywają się złocistymi kulami jego kwiatostanów i z tej racji nazywany jest „kłodzką różą”.
5. Zbiornik w Radkowie.
Położony jest w obrębie osady Borek, tuż za granicą Parku, ok. 2 km na zachód od Radkowa. Utworzony został w latach 70. XX wieku jako zbiornik rekreacyjny dla ośrodka wypoczynkowego Kopalni Węgla Kamiennego „Piast”. Zapora konstrukcji ziemnej ustawiona w dolinie Czerwonogórskiego Potoku tworzy zalew o powierzchni około 5 ha i pojemności ok. 0,02 mln m3. Obecnie jest on miejscem rekreacji (kajaki, rowery wodne, wędkarstwo) mieszkańców i turystów przebywających w okolicach Radkowa, oczywiście jeżeli woda ma odpowiednie parametry sanitarne (w sierpniu 2009 zbiornik zamknięto dla rekreacji z powodu przekroczenia dopuszczalnych norm dla paciorkowca kałowego). Obok zbiornika biegnie żółty szlak turystyczny.
6. Jary Piekło I i Piekło II.
Te bardzo malownicze wąwozy położone na północ od Pasterki tuż przy granicy z Czechami. Jary są głęboko wcięte, miejscami mają prawie pionowe ściany, a ich dno wysłane jest wielkimi głazami. Spływają nimi strugi o tej samej nazwie będące dopływami Rejsenskiego potoku, który z kolei zasila Żidovkę. Cieki te giną często w ponikach lub płyną w zwietrzelinie wyściełającej dna wąwozów, by niżej ponownie pokazać się w wypływach wtórnych. Obiekty te są dostępne tylko dla wprawnych turystów ze względu na znaczne spadki terenu. W okolicy przebiega Ścieżka Skalnej Rzeźby i droga z Pasterki do granicy państwa.
7. Europejski dział wodny.
Rozdziela on zlewiska Morza Bałtyckiego i Morza Północnego. Przez Park Narodowy Gór Stołowych kontynentalny dział wodny przebiega mniej więcej południkowo: od Pasterki na północy po Łężyce Górne na południu. Proponujemy spotkanie z tą „granicą hydrologiczną” w obrębie Skalniaka w miejscu, w którym zielony szlak do Batorowa odchodzi od czerwonego szlaku z Karłowa do „Błędnych Skał”. Odległość w linii prostej z tego punktu do Morza Bałtyckiego wynosi 405 km, podczas gdy do Morza Północnego 590 km. Wyobraźmy sobie kropelkę wody, która wraz z deszczem spadnie w tym miejscu na powierzchnię Ziemi. Gdy „zdecyduje się” ruszyć na północ – dotrze poprzez Czerwoną Wodę, Kamienny Potok, Bystrzycę Dusznicką, Nysę Kłodzką i Odrę do Bałtyku. Gdy jednak wybierze „cieplejszą” drogę na południe, to popłynie najpierw Dańczówką, a potem Bystrą i Metują do Łaby, by wraz z nią dotrzeć do Morza Północnego poniżej Hamburga. Skalniak, przez który przebiega europejski dział wodny, to drugi co do wysokości szczyt Gór Stołowych. W jego zachodniej części znajduje się rezerwat „Błędne Skały”, na wschodzie natomiast leży – posadowiony tuż nad Lisią Przełęczą – tzw. „Fort Karola”. Wzniósł go w roku 1790 major von Rauch z rozkazu Fryderyka Wielkiego. Miał on być częścią umocnień obszaru Gór Stołowych wraz z nieodległym Szczelińcem Wielkim. Szczęśliwie program ten nie doczekał się realizacji, a fort stopniowo popadał w ruinę. Do dziś zachowały się tylko fragmenty muru z resztkami bramy i oknem.
Wędrując szlakiem ciekawych obiektów hydrograficznych i hydrotechnicznych Parku Narodowego Gór Stołowych należy koniecznie odwiedzić, sąsiadujące z nim i jedne z najstarszych w Polsce, uzdrowiska Kudowy, Dusznik i Polanicy, a w szczególności ich zabytkowe i pięknie odrestaurowane pijalnie wód mineralnych, położone w otoczeniu parków zdrojowych i malowniczych wzgórz. Otoczenie PNGS jest bowiem bardzo zasobne w złoża różnych i bardzo wartościowych wód mineralnych i leczniczych, które dobywane są tutaj już od XV. wieku. Ale to jest już temat na zupełnie inne opowiadanie.
JEŚLI CHCESZ WIĘCEJ WIEDZIEĆ O WODNYCH OBIEKTACH CHRONIONYCH W PNGS
I W POZOSTAŁYCH POLSKICH PARKACH NARODOWYCH ZAPRASZAMY DO LEKTURY KSIĄŻKI:
„WODY W PARKACH NARODOWYCH POLSKI”
R. Bogdanowicz, P. Jokiel, J. Pociask-Karteczka (red.)
2012, IGiGP UJ, KH PTG, Kraków.
(c) 2013, prof. dr hab. Paweł Jokiel i dr Przemysław Tomalski